Κρίση και λαϊκή σοφία

Μέσα από την κρίση στην Ουκρανία, φάνηκε για άλλη μια φορά πως η αριστερά στις διάφορες αποχρώσεις της, από ρεφορμιστική έως και αντιεξουσιαστική, δεν έχει τη δυνατότητα να κατανοήσει τις ιστορικές εξελίξεις και να αρθρώσει μια ανατρεπτική απάντηση.  Η ουκρανική κρίση λοιπόν μαίνεται εντεινόμενη, και κανείς δεν ξέρει αν και πότε θα χαθεί ο έλεγχος της ασταθούς κατάστασης, και αν οι γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί για σφαίρες επιρροής εξελιχθούν σε έναν γενικευμένο πόλεμο (παγκόσμιο, θερμοπυρηνικό;). Παράλληλα όμως φουντώνουν οι συζητήσεις και οι συνωμοσιολογίες για ξένο δάκτυλο πίσω από τα γεγονότα. Για άλλη μια φορά κάποιες μεγάλες δυνάμεις (Δύση, Ρωσία) βρίσκονται πίσω από τα γεγονότα. Κατευθύνουν τις άβουλες μάζες για τα δικά τους στρατηγικά σχέδια και συμφέροντα. Λες και οι άνθρωποι δεν έχουν ένα σωρό δίκαιους λόγους για να ξεσηκωθούν..

Στην πραγματικότητα οι άνθρωποι εξεγείρονται και απαιτούν μια πιο ελεύθερη και δίκαιη ζωή και κοινωνία. Επειδή όμως δεν έχουν ένα όραμα, ένα σχέδιο και μια θεωρία για τα πράγματα, οι δράσεις τους και οι πρωτοβουλίες τους ελέγχονται στη συνέχεια ή καθοδηγούνται έντεχνα και έμμεσα από τις εξουσίες. Οι εξουσίες δηλαδή παρεμβαίνουν πάνω στις ήδη εκδηλωμένες διαδικασίες και κινήσεις του κόσμου και δεν τις δημιουργούν οι ίδιες. Εκμεταλλεύονται τις αντιφάσεις και τις κρίσεις, με το κενό εξουσίας που αυτές επιφέρουν, με την ανικανότητά τους να αυτοοργανωθούν και να αυτοδιευθυνθούν, ώστε τελικά είναι αυτές (οι εκάστοτε εξουσίες) που επιβάλλονται. Με ποιον τρόπο; Είτε παίρνουν τον έλεγχο τα παλιά κέντρα εξουσίας, τα οποία συνήθως μασκαρεύονται και «αναμορφώνονται», υποσχόμενα αλλαγή. Είτε από τις εξελίξεις ευνοούνται νέες πιο στυγνές, αντιδημοκρατικές και ολοκληρωτικές ελίτ.

Η συνωμοσιολογία λοιπόν καλά κρατεί στον ελλαδικό χώρο. Το έλλειμμα που υπάρχει ωστόσο διογκώνεται από έναν ακόμη καθοριστικό παράγοντα: οι διάφορες ομάδες και κόμματα χρησιμοποιούν έναν παρωχημένο οικονομίστικο και εργατίστικο λόγο, χωρίς να προβάλλεται καθαρά και ξάστερα το επαναστατικό όραμα-πρόταγμα για μια αταξική κομμουνιστική κοινωνία. Ίσως διστάζουν γιατί υπολογίζουν ότι το όραμα αυτό στην πρόσφατη ιστορία εκφυλίστηκε, συκοφαντήθηκε, απέτυχε στην εφαρμογή του. Με αυτή της την στάση όμως, η αριστερά (με τις πολλές φαινομενικές εκφάνσεις της, αλλά με την ίδια λογική να τη διέπει) δείχνει ότι ούτε αυτή το πιστεύει πραγματικά. Τα περισσότερα κείμενα και δημόσιες ομιλίες ή παρεμβάσεις για την κρίση και το μνημόνιο είναι χωρίς ουσία: λαϊκισμός και συντήρηση. Σε καμιά περίπτωση αριστερά ή ριζοσπαστικά. Απευθύνονται μάλιστα στον κόσμο με ένα ύφος πατερναλιστικό και δασκαλίστικο, σαν να ήταν ανίκανος να σκεφτεί και να καταλάβει τι συμβαίνει γύρω του.

Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει. Οι άνθρωποι γενικά κατανοούν τις άνισες και εκμεταλλευτικές σχέσεις που υπάρχουν στην κοινωνία. Τις αποδέχονται όμως σαν κάτι αναγκαίο και αναπόφευκτο. Σαν το λιγότερο κακό, ενώ φοβούνται και δυσπιστούν απέναντι στα μεγάλα λόγια. Και καλά κάνουν γιατί συνήθως δεν έχουν ουσιαστικό περιεχόμενο αλλά είναι μόνο άδεια λόγια. Δεν βλέπουν ότι μπορεί να αλλάξει η κοινωνία και η πραγματικότητα. Δεν πιστεύουν στις δικές τους δημιουργικές δυνάμεις. Οι άνθρωποι δεν αγωνίζονται για να βελτιώσουν τη ζωή τους, αν αυτό το βλέπουν ως μοναδικό κίνητρο, ως κάτι ξεκομμένο από το γενικότερο νόημα για τη ζωή τους και τις εμπειρίες τους. Στη δράση και στη σκέψη των «απλών», καθημερινών ανθρώπων, των καταπιεσμένων, υπάρχει ως υπόβαθρο, αν και ανοργάνωτη και εν σπέρματι, μια λαϊκή σοφία.

Η επανάσταση είναι κάτι το πολύ δύσκολο γιατί είναι το μεγαλύτερο ξεβόλεμα που υπάρχει για τον άνθρωπο. Ας το σκεφτούμε. Αυτός είναι ένας επαρκής λόγος για το ότι δεν έχει γίνει μέχρι τώρα μια γνήσια επανάσταση. Αυτό θα σήμαινε ότι ο άνθρωπος αλλάζει ριζικά και σε βάθος, εσωτερικά αλλά και στις σχέσεις του με τους συνανθρώπους του. Και από την άλλη, μιλάμε για επανάσταση, κομμουνισμό, αναρχία. Πιστεύουμε ότι μπορούν γα πραγματοποιηθούν, ώστε να πείσουμε και άλλους ανθρώπους; Και τι σημαίνουν ακριβώς όλες ετούτες οι έννοιες; Μπορούν να συνειδητοποιήσουν οι άνθρωποι ότι με τον καπιταλισμό και οποιοδήποτε άλλο ταξικό σύστημα, με όποια εξουσία, θα βιώνουν την αδικία, την ανισότητα, την ανελευθερία, τον πόλεμο και την καταστροφή; Άσχετα αν αρχικά ζουν ένα στάδιο σχετικής ευημερίας και σταθερότητας-ανάπτυξης;

Και ποια θα είναι τα στοιχεία για τη μετάβαση σε μια τέτοια κοινωνία; Χρειάζονται οι «χαρισματικές» προσωπικότητες; Και εφόσον μιλάμε για άλλες αξίες, θα στηρίζονται οι άνθρωποι στην αμοιβαία εμπιστοσύνη στον άλλο; Αν όχι, τότε χρειάζεται πολλή δουλειά για να επινοήσουμε τρόπους ελέγχου των αντιπροσώπων και όσων αναλαμβάνουν υπεύθυνες λειτουργίες. Η ανακλητότητα είναι ένας τέτοιος τρόπος, αλλά για να λειτουργήσει είναι απαραίτητη η αποτίμηση, η ανατροφοδότηση, η διαρκής ενημέρωση πάνω σε όλα τα ζητήματα. Οι πολίτες δηλαδή θα πρέπει να είναι όσο γίνεται πιο μορφωμένοι. Δεν σημαίνει αυτό ότι όλοι μπορούν να γνωρίζουν τα πάντα ή να είναι ειδικοί σε όλους τους τομείς, γιατί αυτό θα ήταν έκπτωση και πτώχευση της γνώσης. Όμως όσο πιο ενημερωμένοι είναι τόσο πιο ενεργοί και ικανοί στον έλεγχο και στην αυτοδιεύθυνση της ζωής τους.

Συνεχίζοντας τον προβληματισμό μας, αναρωτιόμαστε πώς μπορεί να αλλάξει ο εγωιστής αστός, δηλαδή ο σύγχρονος άνθρωπος του «έχειν», και όχι του «είναι», ώστε να αποκτήσει κοινωνική συνείδηση; Πώς μπορεί να αποκοπεί από το ατομικό συμφέρον, έτσι ώστε να νιώθει οικεία με το γενικό καλό και να το προωθεί στην καθημερινότητά του; Εδώ τι ρόλο παίζει η παιδεία, η πνευματική και ψυχική καλλιέργεια; Ή μήπως πρέπει να δούμε πιο απλά τα πράγματα; Δηλαδή μήπως αν φτάσουν στο αμήν οι άνθρωποι με το παλιό σύστημα τελικά θελήσουν να δοκιμάσουν, να πειραματιστούν, με κάτι νέο; Αυτό το «να το δούμε και το άλλο (κόμμα, κομματίδιο, πολιτική περσόνα κλπ.», που ακούς συχνά από τα χείλη πολλών ανθρώπων, να μεταλλαχτεί στο να δούμε και το άλλο κοινωνικό μοντέλο ή πρόταγμα; Και τελικά να δουν σαν το λιγότερο κακό όχι το υπάρχον (όπως κάνουν συνήθως), αλλά να δουν την κοινωνική ανατροπή ως το μίνιμουμ, το μόνο ρεαλιστικό και λιγότερο κακό, το πραγματικά ωφέλιμο. Με άλλα λόγια, να δουν καθαρά ως λογικό και εφικτό το να παραμερίσουν τα ιδιωτικά μικροσυμφέροντα και να «συμβιβαστούν» με μια αμεσοδημοκρατική αυτοοργανωμένη κοινωνία ως τη μόνη λύση των κοινωνικών προβλημάτων και αδικιών; Για να απαλλαχτούν από το διαρκές αδιέξοδο των ταξικών ανισοτήτων και αντιθέσεων-αντιφάσεων, το οποίο καταστρέφει ολόκληρες κοινωνίες και πολιτισμούς αλλά και πολλές ατομικές υπάρξεις και ζωές;

Ίσως να έρθει με αυτόν τον τρόπο η νέα ανθρώπινη κατάσταση και τάξη πραγμάτων, όταν οι άνθρωποι αναγκαστούν (ή ξυπνήσουν) από τις κρίσιμες και πιεστικές περιστάσεις και επιλέξουν αυτό που πραγματικά του συμφέρει και τους απελευθερώνει. Τότε θα πρόκειται για μια συνειδητή επαναστατική πράξη-στάση, επιβεβαίωση και αναβάθμιση της κοινής λογικής (της λαϊκής σοφίας) και τελικά πραγμάτωση του κοινού καλού (δηλαδή της κοινωνικής συνείδησης).    

21/6/2014

Δημήτρης Φασόλης