Το ζήτημα του χρόνου και το κίνημα των «αγανακτισμένων».

Προσπαθώντας να δούμε το κίνημα της «αγανάκτησης» ως φαινόμενο, διεισδύοντας στη βαθύτερη δομή και νόημά του, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, μαζί με άλλα ζητήματα και ιδέες, το κίνημα αυτό επαναδιαπραγματεύεται το ζήτημα του χρόνου.

Και μήπως τελικά αυτό που φωνάζουν οι «αγανακτισμένοι» ανά τον κόσμο δεν σημαίνει (ερμηνεύεται) ότι ‘είμαστε εδώ γιατί δεν έχουμε και πολύ χρόνο’; Ότι δηλαδή δεν μένει πολύς χρόνος, αφού το παράλογο καπιταλιστικό σύστημα απειλεί άμεσα με καταστροφή τον άνθρωπο και τη φύση; Τότε η εμμονή του κόσμου, το πείσμα που έχουν οι άνθρωποι να παραμένουν και να καταλαμβάνουν πλατείες, ίσως έχει να κάνει με το ότι ο χρόνος συμπυκνώνεται στην «πλατεία» (η οποία ουσιαστικά είναι κάτι πολύ ευρύτερο), όπου ο λόγος και η δράση των ανθρώπων εκδηλώνεται και εξαπλώνεται με επίκεντρο αυτό το (χωροχρονικό) σημείο. 

Σε τέτοιες στιγμές ιστορικής συμπύκνωσης έχουμε τα μεγάλα ιστορικά άλματα και τις ρήξεις με τον κυρίαρχο χρόνο, τον εξουσιαστικό-καθεστωτικό χρόνο και την παράδοση.

Αυτό που είναι αναγκαίο, αν θέλουμε «να αλλάξουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας» (τον τελευταίο, πρώτα απ’ όλα), είναι να αφήσουμε ελεύθερη την ψυχή και τη φαντασία μας, να οραματιστούμε τον κόσμο και την κοινωνία που θέλουμε. Να ονειρευτούμε το αύριο και να το προβάλλουμε στο τώρα. Αυτό που έχει σημασία είναι το πρόταγμα και το όραμα, αυτό που μας πάει μπροστά, και όχι το μερικό και η διεκδίκηση λειψών αιτημάτων. Τα αιτήματα, ακόμη και το «να φύγει το μνημόνιο», ήταν η απτή (υλική) αφορμή για να βγούμε στους δρόμους, όχι η πραγματική αιτία και το βαθύτερο νόημα. Ήταν με άλλα λόγια η τριβή με την εξουσία, το σημείο στο οποίο συνέκλιναν όλες οι επιθυμίες, οι αγωνίες για το αύριο και τη ζωή που χάνεται, η στενοχώρια και ο φόβος για την έλλειψη προοπτικής, η απελπισία, η αγανάκτηση, η οργή.

Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι καταργείται το μνημόνιο, χαρίζονται τα δάνεια και φύγουν οι απατεώνες πολιτικοί. Αυτό, όντως αρκεί για να γυρίσουμε σπίτια μας; Ή θέλουμε ουσιαστικά μια άλλη ποιότητα ζωής, μια νέα κοινωνία; Θα επιστρέψουμε έτσι απλά και εύκολα στον προηγούμενο τρόπο ζωής, στην αποχαυνωτική κατανάλωση και την εξατομίκευση, τον εγωισμό και τον ανταγωνισμό που μας κατατρώει; Θα γυρίσουμε σε μια αδιάφορη και αλλοτριωμένη εργασία που μας έκανε γρανάζια της παραγωγικής μηχανής; Θα γυρίζαμε λοιπόν πίσω σε μια τέτοια κατακερματισμένη και φθοροποιό άρνηση της ζωής μας;

Μα πώς, όταν όλοι οι άνθρωποι εξέφρασαν ειλικρινά στο δημόσιο χώρο της συνέλευσης το μπούχτισμα από την μίζερη αστική ζωή μας, μια ζωή χωρίς υπαρξιακό νόημα, φτωχή από γνήσια αισθήματα; Εκφράζουμε συνεχώς τη δίψα μας να μιλήσουμε, να εκφραστούμε, να επικοινωνήσουμε γνήσια, φύγουμε από τον ιδιώτη εαυτό μας και να βιώσουμε το εξισωτικό-απελευθερωτικό αίσθημα από το συμμετοχικό πράττειν. Αυτό το ξεδίπλωμα και η αποκάλυψη του αληθινού μας εαυτού, σημαίνει ότι μέχρι τώρα υποκρινόμασταν, ότι δεν ζούσαμε πραγματικά. Είτε στις κενές διασκεδάσεις και στις εκτονωτικές-νευρωτικές διακοπές είτε στην καταναλωτική συνήθεια, στα αυτοκίνητα, τα κινητά και τα άλλα υλικά στοιχεία που φτιάχνουν μια ζωή του «έχειν» και όχι του «είναι», υποκρινόμασταν ότι ήμασταν ικανοποιημένοι.

Επομένως νέοι χρόνοι και δρόμοι ανοίγονται για τους ανθρώπους που ονειρεύονται και αισθάνονται. Δεν γυρίζουμε πίσω (στο παρελθόν) προχωράμε στο μέλλον, αναδημιουργώντας το τώρα.

Στο τώρα που εγκυμονεί το μέλλον                                                                          

Ο νέος πολιτισμός, αν είναι τέτοιος, αν πραγματώνει το καινούριο, θα είναι μη ιεραρχικός και βαθιά ανθρώπινος, βασισμένος στην κοινωνική συνείδηση και την αλληλεγγύη. Αυτή η δέσμευση όμως έχει και συνέπειες. Δεχόμαστε λοιπόν σαν θεμέλιο όρο ότι θα χάσουμε – καλύτερα θα απαλλαγούμε – από την προηγούμενη ευδαιμονία μας; Μια ουσιαστικά πλαστή ευδαιμονία η οποία μας στερούσε από τον εαυτό μας και τη συνεύρεση με τον άλλο που είναι τελικά ο εαυτός μας.

Μπορούμε να φανταστούμε ένα τέτοιο όραμα και να το προβάλουμε σε όλον τον κόσμο; Αρκεί να φύγουμε από τους μίζερους ρόλους μας, από την υποκρισία. Σε μια κοινωνία αλληλεγγύης και συλλογικής συνείδησης, ισότητας, ελευθερίας και μη ιεραρχίας, αναπτύσσεται ένας καινούριος άνθρωπος, κοινωνικός, απελευθερωμένος. Ο άνθρωπος που βιώνει την ενότητα με τους συνανθρώπους του δεν έχει ανάγκη από πολλά υλικά και ποσοτικά στοιχεία για να ζει με ποιότητα και υπαρξιακή πληρότητα.

Ο αταξικός πολιτισμός της χειραφέτησης είναι εξ ορισμού διεθνιστικός. Επομένως και το κοινωνικό κίνημα που τον κάνει πράξη και τον προωθεί με τη δράση του, στηρίζεται στον διεθνισμό. Όσο γρηγορότερα αναβαθμιστεί η κοινωνική συνείδηση και συντονιστεί παγκόσμια, τόσο πιο γρήγορα και ειρηνικά θα καταρρεύσει η εξουσία και η ανθρωπότητα θα υπερβεί με ελεύθερο πνεύμα το προϊστορικό της στάδιο. Διαφορετικά, όπως έχει δείξει η ιστορική εμπειρία η κοινωνική ανατροπή σε μια χώρα δεν πετυχαίνει, παρά μόνο αν διαδοθεί προς τα έξω, αν γίνει παγκόσμια πράξη.

Νιώθουμε έτοιμοι για το μεγάλο και δύσκολο έργο που απαιτεί ένα τέτοιο όραμα και πρόταγμα; Είμαστε έτοιμοι για το μεγάλο ιστορικό άλμα της ανθρωπότητας; Η διανοητική στάση μας – που τελικά μετουσιώνεται σε πρακτική – θα καθορίσει και την απάντηση, το τώρα που προδιαγράφει το μέλλον (ή το τώρα που ξαναγράφεται από το μέλλον). Το βαθύτερο νόημα όμως του κινήματος των αγανακτισμένων, αυτό το οποίο εκφράζει και η απελευθερωτική μέθεξη της συνελευσιακής τελετουργίας είναι αυτό: ο χρόνος είναι εδώ, είμαστε στο εδώ και τώρα, δεν έχουμε χρόνο, τα θέλουμε όλα, διεκδικούμε το αδύνατο, τώρα ή ποτέ, είμαστε οι δημιουργοί του μέλλοντος. Αυτό το πολλαπλό νόημα είναι το βασικό προωθητικό στοιχείο που «κλειδώνει» αυτήν τη δέσμευση και ευθύνη και άρα την ετοιμότητα για αυτό το έργο.  

Η ενότητα, το πείσμα και όλα τα πρωτοποριακά στοιχεία που αυτό το κίνημα έχει ανασύρει στο φαντασιακό των ανθρώπων από τα δημιουργικά βάθη της ιστορίας, ίσως δεν έχουν συνειδητοποιηθεί σε όλες τις διαστάσεις τους. Αυτά όμως τα ανανεωτικά και επαναστατικά στοιχεία είναι που δίνουν στο κίνημα την ενέργεια και την προοπτική για συνέχεια, για τη συνεχή μετάλλαξη και εξέλιξή του, ώστε να εκφράζει όλο και καλύτερα το καινούριο, για να γίνει ο φορέας και το πρόπλασμα της επερχόμενης πραγματικά (real) κομμουνιστικής και αληθινά (true) ελεύθερης κοινωνίας.  

Αθήνα, 28/6/2011

Δημήτρης Φασόλης

Μετά τι; Πρώτες απαντήσεις ως μια προσπάθεια συμβολής*

Το θετικό προϋποθέτει το αρνητικό. Άρα, οι αρνήσεις είναι καίριας σημασίας για διατυπωθούν τα προτάγματα. Με άλλα λόγια, για να προσανατολιστούμε όσον αφορά στο τι γίνεται μετά, θα πρέπει πρώτα κα κύρια να ξεκαθαρίσουμε τι δεν θέλουμε.

Σίγουρα, η παγκόσμια τάξη που θα αναδυθεί – αν η κυοφορούμενη αλλαγή είναι βαθιά και ριζική – δεν μπορεί αναγκαστικά να έχει σχέση με ό,τι θεωρούσαμε ως τώρα διεθνές δίκαιο και σχέσεις μεταξύ χωρών. Δεν μπορώ να σκεφτώ για παράδειγμα πώς η «κοινωνία των εθνών» και ο «διεθνής ανταγωνισμός» κολλάνε με τα προτάγματα και τις – έστω και πιο μερικές – ιδέες και προτάσεις του εγχειρήματος της «Πραγματικής Δημοκρατίας» και του κινήματος των «αγανακτισμένων». Το μίνιμουμ κοινό στοιχείο που βγαίνει από το εγχείρημα αυτό είναι να ξεπεράσουμε το οικονομικό και πολιτικό σύστημα του ανταγωνισμού μεταξύ των λαών, πόσο μάλλον μεταξύ κρατών και εθνών. Το διακύβευμα είναι να οικοδομηθεί μια παγκόσμια κοινωνία και ένα διεθνές σύστημα ισότητας, αλληλεγγύης, δικαιοσύνης και συνεργασίας μεταξύ λαών. Το κράτος, ως θεσμός που καταπιέζει και διαφυλάττει τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης δεν μπορεί να εκφράζει μια τέτοια διεθνή δομή και κατά συνέπεια αναιρείται μέσα από την πράξη άρνησής του. Από την άρνηση του κράτους θα προκύψουν νέες δομές αυτο-οργάνωσης και αυτοδιεύθυνσης που θα συνθέτουν – καταργώντας τον μεταξύ τους διαχωρισμό – περιφέρεια και κέντρο, τοπικό και παγκόσμιο.

Οι νέες ιδέες, έννοιες και κοινωνικές μορφές που θα προκύψουν δεν θα έχουν σχέση με κανενός είδους «ορθοδοξία», δόγμα ή θέσφατο. Το τι κοινωνία ονειρευόμαστε και ποιο μοντέλο οργάνωσης προκρίνουμε θα καθοριστεί και από το γενικότερο ρεύμα ιδεών και θεωρητικών προτάσεων που θα επεξεργαστούν οι συμμετέχοντες στο σύγχρονο κοινωνικό κίνημα. Πάντως, μπορούμε να συμφωνήσουμε σε έναν κοινό τόπο: στο ότι η δημοκρατία για την οποία πασχίζουμε ορίζεται από την αντίθεσή της στον καπιταλισμό και την υπέρβαση του παράλογου ταξικού διαμελισμού της κοινωνίας.

Η αρχαιοελληνική (για την ακρίβεια αθηναϊκή) αναφορά της άμεσης δημοκρατίας ενέχει σημαντικές αδυναμίες όσον αφορά το ιδεολογικό και κοινωνικό της περιεχόμενο: μια μισή δημοκρατία που απέκλειε τους δούλους, τους «ξένους» (μέτοικους) και τις γυναίκες (η παράθεση εδώ δεν είναι με κανένα τρόπο αξιολογική). Ήταν επίσης διαστρεβλωμένη, ευάλωτη σε δημαγωγικές πρακτικές και πολιτικές χειραγώγησης. Και τέλος πάντων, νομίζω ότι το ζήτημα είναι να προχωρήσουμε πέρα από γνωστά σχήματα του παρελθόντος, όσο και ριζοσπαστικά αν μας φαίνονται. Σε κάθε ιστορική καμπή, όπως αυτή που ζούμε, ο χρόνος συμπυκνώνεται και οι φρέσκιες, απρόοπτες και πρωτόγνωρες ιδέες αναβλύζουν με ταχύτατους ρυθμούς. Συνεπώς είναι προς όφελος όλων μας να αφεθούμε στην ευεργετική επίδραση των καιρών και της κίνησης της ιστορίας.

Όσον αφορά για τον «ποιο κομμουνισμό μιλάμε», σίγουρα δεν πρόκειται για έναν κρατικιστικό-γραφειοκρατικό «κομμουνισμό», με ένα κράτος και ένα κόμμα αστυνόμο της σκέψης, της ιδεολογικής καθαρότητας και της συμπεριφοράς. Τέτοια κοινωνικά μορφώματα ήταν ιστορικές στρεβλώσεις ενός ιδανικού προτύπου που λόγω περιορισμών κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών, δεν μπορούσε να εφαρμοστεί.

Το ερώτημα είναι: συμβιβάζεται ο κομμουνισμός με τη δημοκρατία, τη δικαιοσύνη και την ουσιαστική ελευθερία, ατομική και κοινωνική; Η απάντηση είναι ότι θεμελιακό γνώρισμά του είναι ακριβώς η βαθιά και πραγματική δημοκρατία, η οποία αντιστοιχεί και ισοδυναμεί με την ελεύθερη αυτο-πραγμάτωση και αυτο-συνείδηση του ανθρώπων ως ελεύθερων όντων. Εδώ η ελευθερία του ατόμου νοείται όχι με την αστική-εγωιστική έννοια, αλλά ως ταυτισμένη με την κοινωνική της διάσταση (δηλαδή ιδωμένη και αξιολογημένη από την κοινωνική συνείδηση) και την κοινωνική απελευθέρωση σε παγκόσμια κλίμακα.

Ο τρόπος οργάνωσης που στηρίζει και ανανεώνει μια τέτοια δημοκρατία προκύπτει αναπόφευκτα ότι θα στηρίζεται στην αυτοθέσμιση, στην φαντασία και την δημιουργική καινοτομία-επινοητικότητα, στην κοινωνική αυτοδιεύθυνση, μέσα από θεσμούς μη ιεραρχικούς. Η έννοια της «αυτο-κυβέρνησης» είναι κρίσιμη, εάν θέλουμε να αφήσουμε πίσω μας την ετερονομία και τη διαμεσολαβημένη αντιπροσώπευση. (Υπό αυτό το πρίσμα, η ιδέα των Ζαπατίστας «κυβερνώ υπακούοντας» ανοίγει ένα θέμα προς σκέψη και συζήτηση.)

Τέλος, η δημοκρατία ως «γονιμοποιητική ιδέα» θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντική και θα πρέπει να μας απασχολήσει σοβαρά. Ίσως αυτό είναι το βαθύτερο νόημα της δημοκρατίας, δηλαδή η ικανότητά της να εμπνέει και να γεννάει συνεχώς νέες ιδέες και μορφώματα αυτονομίας και αυτοδιεύθυνσης, ατομικής και κοινωνικής. Η κοινωνική χειραφέτηση πραγματώνει ένα πνεύμα και μια στάση ζωής που καταργεί όλους τους διαχωρισμούς (ταξικούς, έμφυλους, φυλετικούς, ιδιωτικό/δημόσιο, μορφωμένοι και μη) και προπαντός την θεμελιώδη διάκριση από την οποία πηγάζουν όλες οι υπόλοιπες: το διαχωρισμό «εγώ»/ο «άλλος».

* Το παρόν κείμενο γράφτηκε ως συμβολή στο διάλογο που έχει ανοίξει πάνω σε προηγούμενο κείμενό μου στο σάιτ «real democracy»:

http://real-democracy.gr/content/apo-tin-amesi-dimokratia-sti-genikeymeni-koinoniki-aytodieythynsi

Αθήνα, 26/6/2011

Δημήτρης Φασόλης

Πέρα από μια μονοδιάστατη και δυϊστική αντίληψη

Όταν κοιτάμε μια εικόνα από πολύ κοντά, είναι γνωστό ότι βλέπουμε μια θολή και συγκεχυμένη παράσταση, χωρίς να μπορούμε να αποφανθούμε περί τίνος πρόκειται. Όσο όμως απομακρυνόμαστε από το αντικείμενο και κοιτάμε από απόσταση, τότε αρχίζουμε να έχουμε πιο σαφή αντίληψη για τις διαστάσεις και τα χαρακτηριστικά του. Αν σκεφτούμε πώς αντιλαμβάνεται ένα μυρμήγκι το χώρο όταν βρίσκεται πάνω σε ένα – ας πούμε – σπάγκο, θα καταλάβουμε ότι βλέπει μια μόνο διάσταση. Αντιλαμβάνεται τον σπάγκο σαν τον μοναδικό χώρο, το πραγματικό περιβάλλον του, ενώ δεν μπορεί να γνωρίζει οτιδήποτε βρίσκεται έξω και πάνω από αυτόν. Γνωρίζει δηλαδή μία διάσταση, το μήκος, και αγνοεί τις άλλες δύο, το πλάτος και το ύψος. Ακόμη και το ότι περιστρέφεται γύρω από τον σπάγκο, για ένα μυρμήγκι αυτό είναι όλος ο χώρος του, παρόλο που στην πραγματικότητα είναι μία μόνο, φτωχή διάσταση. 

Το νοητικό πείραμα με το μυρμήγκι μας δείχνει ότι για να έχουμε μια πιο σαφή και ολοκληρωμένη εικόνα για όλα αυτά που συμβαίνουν και μας περιβάλλουν, πρέπει να κρατάμε μια απόσταση – μια προοπτική – και μια όσο το δυνατόν ουδετερότητα. Ουδετερότητα με την έννοια να μην προβάλλουμε την ιδεολογία, τις προκαταλήψεις και το θυμικό μας πάνω σε αυτό που παρατηρούμε. Αυτή η προοπτική μας βοηθάει επίσης στο να βλέπουμε τις διαστάσεις και την πολλαπλότητα των φαινομένων, και ακόμη να υπερβαίνουμε προς όφελος της γνώσης διχασμούς και δυϊσμούς.

Αυτό ισχύει για όλες τις καταστάσεις, όπως φυσικά και για το κίνημα των «αγανακτισμένων» και τα γεγονότα που έλαβαν χώρα την Τετάρτη, 15/6, γύρω από το Σύνταγμα. Η άμεση συναισθηματική εμπλοκή και ο ενθουσιασμός από τη μαζική συγκέντρωση ήταν για πολλούς η μαγνητική δύναμη που σε κολλάει σαν χαλκομανία πάνω στα φαινόμενα, έτσι ώστε να μην μπορείς να διακρίνεις καθαρά τα χαρακτηριστικά τους. Αυτή η προσκόλληση στο βίωμα είναι που αναπαράγει δυϊσμούς και διαχωρισμούς όπως «οι επαναστάτες» ή «κουκουλοφόροι προβοκάτορες», όσον αφορά στους αντιεξουσιαστές και όσους συγκρούονταν με την αστυνομία, «αγωνιστές, αγανακτισμένοι» ή «μικροαστοί, ειρηνιστές, απολιτίκ, φασίστες πλατειακοί», όσον αφορά τους πολίτες που συγκεντρώνονται καθημερινά στο Σύνταγμα.

Αυτή είναι όμως μια μονοδιάστατη και προκατειλημμένη οπτική για το κίνημα και τα γεγονότα που αυτό προκαλεί. Βασίζεται πάνω σε διαχωρισμούς και διχοτομικές ταξινομήσεις που καμία σχέση δεν έχουν με την πολυδιάστατη πραγματικότητα. Διότι ούτε όλοι οι επαναστάτες είναι «κουκουλοφόροι», ούτε όλοι οι κουκουλοφόροι είναι επαναστάτες. Επίσης, το ότι μερικοί προβοκάτορες μπορεί είναι κουκουλοφόροι (υπάρχουν και οι μέινστριμ), δεν συνεπάγεται ότι όλοι οι κουκουλοφόροι είναι προβοκάτορες. Περαιτέρω, ούτε όλοι όσοι συγκεντρώνονται στο Σύνταγμα είναι αγωνιστές και αρνητές του συστήματος, ούτε όλοι οι αγωνιστές και αρνητές του συστήματος μαζεύονται στο Σύνταγμα. Τέλος, το ότι μερικοί – ή και αρκετοί – μικροαστοί, συμβιβασμένοι και πασιφιστές συγκεντρώνονται στο Σύνταγμα, δεν συνεπάγεται ότι όλοι όσοι συγκεντρώνονται στο Σύνταγμα είναι μικροαστοί, συμβιβασμένοι και πασιφιστές.

Τα παραπάνω συνιστούν λογική αντίφαση, άρα δεν είναι δυνατό να ισχύουν. Απλώς, μας φαίνονται λογικά γιατί αντανακλούν κυρίαρχους διαχωρισμούς, ως στοιχεία της εξουσιαστικής ιδεολογίας με την οποία όλοι μας έχουμε γαλουχηθεί από το σχολείο και τα ΜΜΕ.    

Η αλήθεια είναι πιο σύνθετη και είναι πιο κοντά στο ότι πολλοί – κυρίως νέοι – εκφράζουν με βίαιο τρόπο την άρνησή τους και την απέχθειά τους στο βάρβαρο πρόσωπο της εξουσίας. Αν κάποιοι ανάμεσά τους είναι προβοκάτορες, ο ρόλος τους εντάσσεται αναγκαστικά στο ευρύτερο πλαίσιο του γεγονότος και της συγκυρίας: αν η συγκυρία ευνοεί συγκρουσιακές συμπεριφορές, τότε αυτό είναι υπέρ της συγκυρίας και του κινήματος. Αν ισχύει το αντίθετο, τότε ο αντίκτυπος τέτοιων συμπεριφορών είναι αρνητικός, άσχετα από το ποιοι είναι οι φορείς τους. Βέβαια, κατά κανόνα η αλήθεια είναι κάπου ανάμεσα στους δύο πόλους.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι συγκρούσεις με την αστυνομία δεν προκάλεσαν στο κίνημα των «αγανακτισμένων» τη ζημιά που κάποιοι κατήγγειλαν ή φοβήθηκαν, πέρα βέβαια από το φυσικό και ψυχικό κόστος των προπηλακισμών και του χημικού πολέμου από τις δυνάμεις καταστολής. Αντίθετα, στον ένα ή τον άλλο βαθμό βοήθησε με το να συσπειρώσει τον κόσμο και να τον κάνει πιο αποφασισμένο στον αγώνα του. Η συμμετοχή μάλιστα ευρύτερου κόσμου στις συμπλοκές θα μπορούσε να ερμηνευτεί σε τελευταία ανάλυση ως αποδοχή των συγκρουσιακών συμπεριφορών δεδομένης και της αγανάκτησης και της γενικότερης αμφισβήτησης που γεννάει αυτό το κίνημα. Εξίσου πολύ σημαντικό είναι ότι έγινε μια πρώτη σύγκρουση με εθνικιστικά-ακροδεξιά στοιχεία και ξεκαθάρισε κάπως το τοπίο στην πλατεία. Τέλος, ακόμη μια θετική-υποβοηθητική επίδραση των συγκρούσεων είναι ότι έτσι απέτρεψαν πιθανά πολύ σοβαρότερα και ανεξέλεγκτα γεγονότα μπροστά στη βουλή, κάτι που μάλλον δεν θα μπορούσε να διαχειριστεί το κίνημα (αρχικά διαφαινόταν κάτι τέτοιο από τις άγριες διαθέσεις του κόσμου και τις προτροπές ορισμένων ακροδεξιών). Και αυτό οφείλεται ακριβώς στον αυθόρμητο χαρακτήρα τέτοιων συμβάντων, τα οποία δεν ελέγχονται από τα άτομα που συμμετέχουν ούτε μπορούν να προβλεφτούν από οργανωτικές επιτροπές και σχεδιασμούς επί χάρτου.

Επομένως, είναι θετικό και εποικοδομητικό να βλέπουμε ένα γεγονός πολύπλευρα και ανοιχτόμυαλα, για να αποκαλύψουμε πιθανές διαστάσεις του που αλλιώς θα μας διέφευγαν. Ιδιαίτερα γεγονότα πρωτόγνωρα, όπως αυτά που γεννούν οι κομβικές και ρευστές εποχές που ζούμε. Και που κι αυτά με τη σειρά τους εκκολάπτουν αναπάντεχες και θαυμαστές χωροχρονικές ρήξεις και διαδρομές. Συνεπώς, οι διχαστικές λογικές, οι αντιπαλότητες και αντεγκλήσεις μεταξύ διαφορετικών κομματιών και ατόμων του κοινωνικού κινήματος, δεν έχουν νόημα. Αντίθετα, εάν το κίνημα κρατήσει τα θετικά από κάθε τέτοια εμπειρία και κριτικάρει τα αρνητικά, τότε είναι δυνατό να βελτιωθούμε όλοι, ατομικά και συλλογικά.

Αθήνα 17/6/2011

Δημήτρης Φασόλης

Είναι το κίνημα των «αγανακτισμένων» ελληνική και μόνο υπόθεση;

Και πολύ περισσότερο υπόθεση μιας μόνο πόλης ή γειτονιάς; Η κριτική μου ίσως δυσαρεστήσει πολλούς αλλά προσπαθεί να συμβάλει στο ξεκαθάρισμα της φυσιογνωμίας και των στόχων του κινήματος. Από την άλλη ξέρω ότι το κίνημα αυτό είναι κάτι καινούριο και υπερβαίνει τα μέχρι τώρα δεδομένα και τις προηγούμενες εμπειρίες μας. Γι’ αυτό και υπάρχουν πολλές και διαφορετικές επιμέρους απόψεις, προοπτικές και θέλω, σχεδόν όσα είναι και τα υποκείμενα που συμμετέχουν σε αυτό. Και αυτό είναι και καλό, καταρχήν. Δεν φτάνει όμως από μόνο του, γιατί μπορεί ανά πάσα στιγμή να ευνοείται η σύγχυση και η ενσωμάτωση-αφομοίωση σε παλιά σχήματα, προκαταλήψεις και στερεότυπα.

Για να έρθω όμως στο συγκεκριμένο ζήτημα που θέλω να σχολιάσω, τι νόημα έχει να λένε κάποιοι ότι η Ευρώπη και ο κόσμος ανήκουν στην Ελλάδα, και μάλιστα σε μια περιφέρεια (Πελοπόννησος) και ιδιαίτερα σε μια πόλη (Σπάρτη);* Μπορεί ο ενθουσιασμός που φέρνει το κατέβασμα του κόσμου στις πλατείες και τους δρόμους να μας κάνει να ξεχνάμε ότι το παράδειγμα της αντίστασης το πήραμε από τους κολασμένους και ξεχασμένους αυτού του πλανήτη, τους Αφρικανούς και τους Άραβες, ενώ εμείς ήμαστε μέχρι πρότινος βολεμένοι στους καναπέδες μας; Η απάντηση είναι ότι ναι, μπορεί. 

Η υπόθεση όμως του αγώνα για να απαλλαγούμε από ένα φαύλο καθεστώς αδικίας, ανισότητας και εξουσίας, στην πραγματικότητα βαθιά αντιδημοκρατικό, είναι αγώνας όλων των ανθρώπων, όλου του πλανήτη. Το πλανητικό γεγονός της Φουκουσίμα θα είναι πάντα εδώ για να μας το θυμίζει. Όπως και το γεγονός της τεράστιας οικολογικής καταστροφής που απειλεί όλα τα οικοσυστήματα της γης, αποτέλεσμα της αδηφάγας καπιταλιστικής οικονομίας και της χυδαίας-εγωιστικής κατανάλωσης που προωθεί με την πλύση εγκεφάλου.

Είμαστε όλοι παιδιά από μια κοινή μήτρα και έχουμε κοινή μοίρα να αντιμετωπίσουμε το παράλογο οικονομικο-κοινωνικό σύστημα που απειλεί να μας καταστρέψει όλους τους ανθρώπους και τη φύση. Η αντίσταση και η αξιοπρέπεια δεν είναι προνόμιο ή χάρισμα κανενός λαού, τόπου, ομάδας ή φυλής. Είναι ίδιον γνώρισμα της ανθρωπότητας όλης, σαν μία οντότητα, είναι τελικά η ίδια η ανθρωπιά μας. Ας περάσουμε αυτό το μήνυμα λοιπόν στα αδέλφια μας όλον τον πλανήτη, και πρώτα απ’ όλα σε αυτούς που τείνουν να περιχαρακωθούν από μια κοντόφθαλμη-τοπικιστική αντίληψη και από την έπαρση που προκαλεί η προβολή του στενού θυμικού – και όχι το πλατύ συναίσθημα της αλληλεγγύης και της αγάπης.

* Αναφέρομαι σε βίντεο και ανάρτηση στο site real-democracy.gr

17/6/2011

Δημήτρης Φασόλης

Για τις προοπτικές και τις αξίες του κινήματος των «αγανακτισμένων»

Το βασικό πλαίσιο και θεμελιακή πρόταση του κινήματος που ολοένα φουσκώνει ασυγκράτητο, είναι το άμεση δημοκρατία τώρα και πραγματική δημοκρατία τώρα. Το πρώτο σύνθημα μάλιστα προέκυψε ως μια μετάφραση του δεύτερου που φώναξαν πρώτοι οι Ισπανοί «indignados». Ενώ και οι Ισπανοί πήραν τη σκυτάλη της αντίστασης από τους Άραβες, καθώς ανέπνευσαν τον ζεστό αέρα της «αραβικής Άνοιξης».

Όλα αυτά ακούγονται πολύ ωραία στους χιλιάδες ανθρώπους που κατεβαίνουν καθημερινά στις πλατείες του κόσμου για να διεκδικήσουν και να οραματιστούν και να κάνουν πράξη το μέλλον τους. Και δημιουργούν βάσιμες ελπίδες και προσδοκίες για το μεγάλο άλμα στο αύριο – στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Είναι όμως κρίσιμο να επισημανθεί ότι οι παραπάνω ενθουσιώδεις και πανανθρώπινες προτάσεις κινδυνεύουν να μείνουν απλά συνθήματα αν δεν συνδεθούν με τις κοινωνικές ρίζες τους και  με ευρύτερα οράματα-προτάγματα και ιδέες με έγκυρη και καθολική ισχύ.

Ένα καθοριστικό στοιχείο αφορά στο ότι η άμεση δημοκρατία και πολύ περισσότερο η αληθινή δημοκρατία δεν νοούνται ξέχωρα από μια κοινωνική δομή πλέριας δικαιοσύνης και ισότητας, δηλαδή την αταξική κοινωνία. Αν αυτός είναι ο θεμελιακός παράγοντας για να ευδοκιμήσει η άμεση και πραγματική δημοκρατία, δεν είναι όμως και αρκετός. Ο δεύτερος ριζικός παράγοντας είναι η μη ιεραρχική οργάνωση της κοινωνίας, η πραγμάτωση της ελευθερίας.

Αυτό το τελευταίο σημαίνει εύλογα ότι ο κρατικός μηχανισμός, αυτός ο τερατόμορφος Λεβιάθαν, πρέπει να περάσει στο μουσείο της ιστορίας. Και να αντικατασταθεί από όργανα άμεσου, δηλαδή αδιαμεσολάβητου, κοινωνικού ελέγχου και αυτοδιεύθυνσης. Αυτό σημαίνει ότι καθιερώνονται μη ιεραρχικές σχέσεις και θεσμοί αυτο-οργάνωσης. Όπου οι αντιπρόσωποι και οι υπεύθυνοι θα είναι εκ περιτροπής όλα τα μέλη των αποκεντρωμένων κοινοτήτων, είτε εκλέγονται είτε μέσω της συναίνεσης-ομοφωνίας. Τα όργανα αυτά φυσικά θα είναι άμεσα ανακλητά, διεκπεραιωτικά των αποφάσεων των περιφερειακών συνελεύσεων, ενώ θα οργανώνονται ομοσπονδιακά σε κεντρικότερα συμβούλια αντιπροσώπων, επίσης ανακλητά αν δεν εφαρμόζουν τις αποφάσεις των συνελεύσεων.   

Παράλληλα, είναι δέον να βιωθούν και να γίνουν πράξη η Αλληλεγγύη-Αδελφοσύνη, η Ισότητα, η Ελευθερία, η Δικαιοσύνη, η Αξιοπρέπεια, όλες, πανανθρώπινες και καθολικές αξίες, τις οποίες κατόρθωσαν οι άνθρωποι και οι λαοί – η Ανθρωπότητα – να διανοηθούν και να αγωνιστούν για αυτές σε πολύ δυσμενείς συνθήκες και με θυσίες για να έχουν δικαίωμα στο μέλλον οι επόμενες γενιές. Κοίταξαν ψηλά στον ουρανό για να αναποδογυρίσουν την αλλοτριωμένη και μίζερη πραγματικότητα.

Όπως στους αγώνες του παρελθόντος, έτσι και σήμερα ας παλέψουμε για τις νέες γενιές, για  τα παιδιά, για να έχουν την ελπίδα και την ευκαιρία να παραμείνουν αθώα, χωρίς παρωπίδες και σύνορα, χωρίς διαχωρισμούς κάθε είδους, χωρίς υποκρισία και αδικία, χωρίς τελικά τα σκουπίδια που τους κληροδότησαν οι στενόμυαλες και συμβιβασμένες γενιές στο όνομα της παράδοσης.

Εμείς οι άνθρωποι ξυπνήσαμε πια. Έχουμε καταλάβει ότι δεν είμαστε το κέντρο του κόσμου και ότι μόνο αν συνδεθούμε με το παγκόσμιο και το καθολικό θα καταλάβουμε πλήρως το ποιοι είμαστε πραγματικά και ποιο είναι το ταξίδι που πρέπει να κάνουμε τώρα. Σε ένα μέλλον και έναν κόσμο ενωμένο: έναν κόσμο, χωρίς κατακερματισμούς, διαχωρισμούς και αποκλεισμούς.

Εξάλλου αυτό μάς το υπενθυμίζει με εκκωφαντικό τρόπο η Φουκουσίμα: τα προβλήματα είναι πλέον τόσο μεγάλα και σοβαρά και αφορούν στον ίδιο βαθμό όλους μας, ανεξάρτητα από το σε ποια γωνιά του πλανήτη έτυχε να βρεθούμε. Και μόνο όλοι μαζί ενωμένοι μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε, ξαναγράφοντας μέσα από τις πράξεις μας στο παρόν, το παρελθόν και το μέλλον μας.

Συνεπώς, ένα παγκόσμιο πνεύμα πρέπει να προκύψει από τις πλατείες και τους χωροχρόνους που θα απελευθερώνονται καθημερινά. Ένα τεράστιο κύμα που θα αλλάξει ριζικά τα πάντα και θα δώσει πραγματικό και πλήρες νόημα σε μια πραγματική και άξια λόγου ζωή και ανθρώπινη κοινότητα.

Το πνεύμα αυτό θα κατανοηθεί και θα καθιερωθεί μέσα από την καθημερινή δράση και το όραμα που γίνεται πράξη: τη δημιουργία μια νέας κοινότητας μέσα από δεσμούς, σχέσεις και διαδικασίες που πραγματώνουν αυτό το πνεύμα σε όλες τις διαστάσεις του ανθρώπινου: την εργασία, την παραγωγή, την ανταλλαγή, το μοίρασμα των αγαθών και τη διοίκηση μέσα από την αυτό-οργάνωση και την αυτοδιεύθυνση, την πολιτική πράξη και διαχείριση των κοινών υποθέσεων. Και πολύ περισσότερο στο νου και τη σκέψη, το συναίσθημα και τη φαντασία, στην επικοινωνία με τον συνάνθρωπο και αδελφό, στην τέχνη του αυθεντικού ζην-ύπαρξης.

Ίσως το βασικότερο και άμεσο μέλημα της κοινωνικής αλλαγής: η κατάφαση σε ένα νέο τρόπο και στάση ζωής απλό, λιτό, ουσιαστικό, με γνώμονα πάντα να μεταφερθεί το πλεόνασμα παραγωγής και ο πλούτος των αναπτυγμένων κρατών στις φτωχές χώρες, εκεί όπου οι άνθρωποι, ακόμη και μικρά παιδιά, λιμοκτονούν χωρίς να ελπίζουν σε ένα καλύτερο μέλλον και έναν ανθρώπινο κόσμο. Η χάραξη μιας κοινής πορείας όλων των ανθρώπων και η από κοινού ποιοτική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, χωρίς διακρίσεις και ανισορροπίες.  

Ένα διεθνές σύνταγμα, ας φανταστούμε και ας παλέψουμε να δημιουργηθεί μέσα από τις ζωντανές λαϊκές συνελεύσεις σε κάθε πλατεία και γειτονιά. Μια πανανθρώπινη σύμβαση που θα κατοχυρώνει νέες αρχές και αξίες για τις ανθρώπινες σχέσεις, την οικονομία, την πολιτική, έναν αλληλέγγυο τρόπο ζωής.

Ή, ακόμη ευτυχέστερη συγκυρία, την υπέρβαση όλων αυτών, ως παρελθοντικών υπολειμμάτων και το ιστορικό άλμα σε έναν άλλο, πρωτόγνωρο, ευφυή, πλούσιο συναισθημάτων και παγκόσμιας συνείδησης πολιτισμό.

Μόνον έτσι θα επαναφέρουμε την ευθύνη για τις πράξεις και τους συνανθρώπους μας, θα γίνουμε κύριοι της ζωής και του εαυτού μας, θα εδραιωθεί η κοινωνική συνείδηση.

Ανοίγοντας τον δρόμο για την υπέρβαση της αλλοτρίωσης-αποξένωσης ανάμεσα στον εαυτό και τον άλλο. Για την παγκόσμια Ελευθερία, Ισότητα και Αλληλεγγύη.  

Ας αρχίσουμε το ταξίδι της περιπέτειας και της αναζήτησης για την πληρότητα, την ενότητα ανθρώπου και φύσης, την κοινή ουσία που τα συνδέει και τα διατρέχει όλα: αυτό το ένα και άπειρο νόημα της ίδιας της ύπαρξης.

Και αυτό βέβαια, μπορεί να γίνει πράξη μόνο περνώντας από την προϊστορία στην ιστορία της ανθρωπότητας, στην ελευθερία και την αταξική κοινωνία.

Αθήνα, 8/6/2011

Δημήτρης Φασόλης

Ανάμεσα σε μια γερασμένη («άμεση») δημοκρατία και στη γενικευμένη κοινωνική αυτοδιεύθυνση

Η προσαρμογή στα «καθ’ ημάς» του συνθήματος-προτάγματος που φώναξαν οι εξεγερμένοι του αραβο-αφρικανικού κόσμου και μετά οι ευρωπαίοι πολίτες: «αληθινή δημοκρατία τώρα» και η μετάφρασή του σε «άμεση δημοκρατία τώρα», είναι κατανοητή μεν, προβληματική εν δυνάμει δε. Κατανοητή διότι «ταιριάζει» με μια εθνοκεντρική αντίληψη και ιδεολογία που διεκδικεί μια ψευδαισθησιακή ιστορική μνήμη περί «συνέχειας του έθνους ή του ελληνικού πολιτισμού». Έτσι,  άν ευνοηθεί από ένα περιρρέον κλίμα, μπορεί να προσφέρει ένα άλλοθι προοδευτισμού ή και ριζοσπαστισμού σε συντηρητικές έως εθνικιστικές και αυταρχικές πολιτικές. 

Και είναι ακριβώς επικίνδυνη αυτή η αλαζονική εθνοκεντρική αντίληψη για «αξιοπρέπεια» και «ανωτερότητα» έναντι όλων των «άλλων», ευρωπαίων, αμερικανών, ακόμα και αυτών που σήκωσαν πρώτοι το βάρος της αντίστασης-εξέγερσης. Η προοπτική με άλλα λόγια να λησμονήσουμε την αφετηρία μας, ότι το πρόταγμα για αντίσταση και αξιοπρέπεια μάς το μετέδωσαν άνθρωποι που μέχρι πρότινος πιθανώς αγνοούσαμε ή αδιαφορούσαμε γι’ αυτούς. Και τελικά να χάσουμε το νόημα και το σκοπό για μια παγκόσμια χειραφέτηση της ανθρωπότητας. 

 

 Ίσως να φαίνεται σε κάποιους υπερβολική αυτή η κριτική, ωστόσο σε μια δεύτερη εξέταση θα διαπιστώσουν ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Ο πυρήνας του συλλογισμού είναι ότι σε κάθε πολιτισμό οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις περί εθνικής ταυτότητας και συνέχειας είναι «πανταχού παρούσες» και εύκολα μπορεί να επικρατήσουν όταν οι συνθήκες το ευνοούν. Ελλοχεύουν στο συλλογικό ασυνείδητο και ανασύρονται μέσω συνειρμών και ιδεολογικών-συναισθηματικών φορτίσεων. 

Αναπαραστάσεις του τύπου «εμείς επινοήσαμε τη δημοκρατία, εμείς θα δώσουμε τα φώτα στον υπόλοιπο κόσμο, άρα είμαστε ανώτεροι». Η εν λόγω ιδεολογική στάση, σε συνδυασμό με συγκεκριμένες πολιτικές πρακτικές, μπορεί να επιφέρει τύφλωση στο κίνημα των αγανακτισμένων και έτσι να απομονωθεί στα «του οίκου του». Εδώ όμως έχουμε να κάνουμε με τραγικό σφάλμα όσον αφορά τις προοπτικές του κινήματος. Και αυτό γιατί – όπως έχει ξαναγραφεί – το κίνημα των αγανακτισμένων μπορεί να έχει προοπτική για ουσιαστική νίκη μόνο αν στηριχτεί και προωθήσει τον διεθνισμό και την παγκόσμια αλληλεγγύη μεταξύ των λαών. Προωθώντας έτσι την κοινή υπόθεση της ανατροπής του καπιταλισμού και την εγκαθίδρυση της αταξικής-κομμουνιστικής κοινωνίας.

Εξάλλου, ελιναι γνωστό ότι ο όρος "άμεση δημοκρατία" είναι μια νεωτερική ερμηνευτική απόδοση του πολιτειακού συστήματος της αρχαιότητας. Ένα σύστημα με στυγνούς ταξικούς διαχωρισμούς, όπως η δουλεία και η κοινωνική περιθωριοποίηση των γυναικών. Παράλληλα έχει επισημανθεί από πολλές πλευρές – ήδη από την παλιά εκείνη εποχή –  η σοβαρή αδυναμία της δημοκρατίας όταν καταντά μια τυπολατρική λειτουργία και η εύκολη μετατροπή της σε δημαγωγία και χειραγώγηση του λαού από επιτήδειους ρήτορες.

Περισσότερο εποικοδομητικό για μια ριζοσπαστική ιδεολογική-πολιτική φυσιογνωμία όσον αφορά στο κίνημα και στο ποια προτάγματα μπορεί να προωθήσει, είναι να υιοθετηθεί η έννοια της «αληθινής δημοκρατίας» σε αντιδιαστολή και ανταγωνιστικά προς τον όρο «άμεση δημοκρατία». Η αληθινή (ή γνήσια) δημοκρατία έχει μια ριζοσπαστική σημασία και περιεχόμενο με την έννοια ότι προσβάλλει ριζικά την επίπλαστη αστική-κοινοβουλευτική δημοκρατία. Επίσης, συνδέεται χωρίς προβλήματα και αντιφάσεις με το ανατρεπτικό πρόταγμα του κομμουνισμού, και της γενικευμένης κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης.

Είναι αλήθεια ότι ένας κομμουνισμός βασισμένος στην αυτοοργάνωση, στον αδιαμεσολάβητο από τα κάτω κοινωνικό έλεγχο της παραγωγής και διανομής των αγαθών, στη γενικευμένη αυτοδιεύθυνση όλων των τομέων της κοινωνικής και πολιτισμικής ζωής, δεν μπορεί παρά να είναι ελευθεριακός. Όπου η διοίκηση και η οργάνωση-διαχείριση των κοινών υποθέσεων και η ίδια η δυναμική ενός τέτοιου κοινωνικού συστήματος θα αντλεί από τη ζωντάνια των λαϊκών συνελεύσεων και των μη ιεραρχικών θεσμών.

Και μερικές πρακτικές ιδέες:

Η δημοκρατική-λαϊκή συνέλευση του συντάγματος έχει παίξει τον σημαντικό ρόλο της: την ανάδειξη-οικειοποίηση ενός γνήσιου δημόσιου χώρου όπου το πνεύμα αλληλεγγύης και συνεύρεσης με τον συνάνθρωπο κυριάρχησε. Τώρα είναι περισσότερο λειτουργικό και αποτελεσματικό να μεταφερθεί όλη αυτή η δυναμική στις γειτονιές και να δημιουργηθεί μια αποκεντρωμένη μη ιεραρχική οργανωτική δομή. Να δημιουργηθούν δίκτυα ανταλλαγής εργασίας, αγαθών, αλληλέγγυου εμπορίου, προπλάσματα μιας εξισωτικής-μη ιεραρχικής κοινωνίας.

Όπου οι αποφάσεις για τις προοπτικές, τα προτάγματα και τις πρακτικές του κινήματος θα παίρνονται από τη βάση, από τις λαϊκές συνελεύσεις σε κάθε γειτονιά. Η συνέλευση του Συντάγματος κατά συνέπεια γίνεται συντονιστική-διεκπεραιωτική, όπου εκεί μεταφέρονται από εκλεγμένους και ανακλητούς αντιπροσώπους οι αποφάσεις των τοπικών συνελεύσεων.

Όσο για το χαρακτήρα και τις ιδέες του κινήματος, είναι ζωογόνο και δημιουργικό να εδραιωθεί ο στοχασμός και η συζήτηση για ιδεολογικά και θεωρητικά θέματα, διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος να μαραζώσει και να ενσωματωθεί στο σύστημα. Εάν πάρει αυτό το κίνημα μια σαφή ιδεολογική και πολιτική φυσιογνωμία, με κοινωνικά προτάγματα που εμπνέουν, τότε θα γίνει πραγματικά ο τόπος των ονείρων και των επιθυμιών μας. Θα γίνει το εφαλτήριο και η ενέργεια για την κατάργηση όλων των διαχωρισμών στην ανθρώπινη (προ-)ιστορία και το πέρασμα σε έναν νέο τύπο ανθρώπου και πολιτισμού.

Τις μέρες αυτές που είμαστε στο δρόμο, δεν πρέπει να ξεχνάμε το κοινό αυτό αίσθημα και πνεύμα αλληλεγγύης, γιατί μόνο αυτό μπορεί να μας οδηγήσει σε νικηφόρες πορείες. Γι’ αυτό, ας μην λησμονούμε ούτε στιγμή τους συναγωνιστές μας στη Συρία, οι οποίοι παλεύουν για τους ίδιους στόχους, ενάντια στην εγκληματική χούντα δεκαετιών. Έχουμε αργήσει ήδη, αλλά έστω και τώρα να διοργανώσουμε οι «αγανακτισμένοι» ένα διεθνές κίνημα αλληλεγγύης και συμπαράστασης στον ελπιδοφόρο αγώνα των Σύριων αδελφών. Να πιέσουμε τις κυβερνήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο να πιέσουν για βοήθεια στον περήφανο αυτό λαό και για την πτώση του ολοκληρωτικού καθεστώτος.

Γιατί η υπόθεση αυτή είναι υπόθεση και αγώνας όλων, όχι μόνο σε μια χώρα αλλά παντού όπου η αξιοπρέπεια σηκώνει κεφάλι απέναντι στην καταπίεση και την εξαθλίωση. 

Αθήνα, 12/6/2011

Δημήτρης Φασόλης